Kapituła Prymasowska

Kapituła katedry gnieźnieńskiej posiada najdłuższą tradycję spośród wszystkich instytucji centralnych archidiecezji gnieźnieńskiej. Jej korzenie sięgają XI wieku, pierwszych wzmianek źródłowych szukać należy jednak dopiero w XIII wieku. Aż do połowy XIV stulecia w skład tego gremium wchodziło najpierw sześciu, a później siedmiu prałatów – prepozyt, dziekan, archidiakon, kantor, scholastyk, kustosz i kanclerz, a także 26 kanoników. W 1354 roku arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki zredukował liczbę kanoników do dwudziestu trzech, pozostawiając siedem prałatur. Taki stan przetrwał do czasów rozbiorów. Dokonana w 1796 roku przez władze pruskie sekularyzacja majątku kościelnego zmusiła, wskutek braku dochodów, abp. Ignacego Raczyńskiego do kolejnej redukcji liczby członków kapituły. Pozostawiając siedem prałatur, ograniczył on liczbę kanoników do piętnastu. Dalsza redukcja liczby członków kapituły nastąpiła w związku z wykonaniem bulli De salute animaru w 1821 roku. Odtąd w skład kapituły wchodził prepozyt i sześciu kanoników. Bulla regulowała również sposób powoływania członków kapituły. Prepozytura i kanonikaty zwolnione w miesiącach nieparzystych miały podlegać nominacji Stolicy Apostolskiej, natomiast kanonikaty, które zawakowały w miesiącach parzystych miały być obsadzane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego. Z czasem uprawnienia Stolicy Apostolskiej przeszły na rząd pruski, który jej tylko przedstawiał kandydatów.

Do obowiązków kapituły należała rezydencja przy katedrze i służba chórowa polegająca na odmawianiu godzin kanonicznych (de facto Matutinum w niedziele i uroczystości I i II kl). Od bulli De salute animarum obwiązywało to 44 razy w roku. Następnie odprawianie per turnum Mszy konwentualnych w niedziele, święta i czwartki, obecność na nich, udział w procesjach adwentowych, wielkopostnych, w dni krzyżowe i suche, obecność na nabożeństwach pasyjnych w niedziele Wielkiego Postu. Jako bodziec do wypełniania tych obowiązków służyły tzw. distributiones quotidianae, na które składały się określone sumy pieniężne i artykuły żywnościowe. Ponadto udział w posiedzeniach zwanych kapitułami, które dzieliły się na generalne (odbywały się trzy razy w roku – 23 kwietnia, 24 czerwca, 20 października) oraz cotygodniowe (we wtorki), za które obecni otrzymywali tzw. konsolacje. Kapituła w przeszłości miała również obowiązek sprawowoania opieki na majątkiem arcybiskupim w czasie tzw. sede vacante oraz służenia mu pomocą w administrowaniu diecezją. Bez jej rady i udziału arcybiskupi nic ważniejszego nie podejmowali, nie dziwi więc, że nazywano ją senatem arcybiskupim.  Obok obowiązków kapituła miała również prawa do: własnego herbu i pieczęci, autonomii, własnej siedziby i forum sądowego, osobowości prawnej, niezależnej administracji majątku, obsadzania wakansów kapitulnych, władzy dyscyplinarnej nad swoimi członkami, wyboru kanonicznego arcybiskupa oraz udziału w synodach diecezjalnych i prowincjonalnych. Kanonikom przysługiwało ponadto prawo do specjalnego stroju chórowego, na który od 1689 roku składała się rokieta i mantolet. W 1694 roku kapituła otrzymała przywilej używania rzymskich kap fioletowych jakie nosili kanonicy Bazyliki św. Piotra na Watykanie. W 1863 roku papież Pius IX udzielił jej członkom przywileju noszenia całkowitego fioletowego stroju z biretem włącznie, na podobieństwo stroju biskupiego. Kapitule przysługiwało również prawo dystynktorium, które w formie do dziś używanej nadał jej Prymas Teodor Potocki w 1735 roku jako jedynej w Polsce. W 1738 roku przywilej ten zatwierdził papież Klemens XII i dołączył dla noszących odpust zupełny na godzinę śmierci. Członkom kapituły przysługiwało również miejsce w stallach w chórze, miejsce i głos w kapitule oraz używania kanonu i pierścienia przy celebrze (zlikwidowane po Soborze Watykańskim II). Niektóre z powyższych praw zostały z czasem uchylone przez ogólne ustawodawstwo kościelne, inne ustały wskutek własnej inercji. Źródłem utrzymania kanoników był pokaźny majątek kapitulny. Obok majątku wspólnego, czyli stołowego zwanego mensa capitularis, istniał majątek dotacyjny przeznaczony na utrzymanie pojedynczych kanoników, którzy poza tym – w zależności od spełniania swoich obowiązków – otrzymywali różne gratyfikacje w postaci konsolacji, dystrybucji dziennych i partycypacji w majątku gracjalnym. Bullą De salute animarum Pius VII skasował wszelkie dotychczasowe prebendy i tytuły, zapewniając członkom kapituły dotację stałą od rządu pruskiego z tytułu zabranych dóbr. W okresie międzywojennym uposażenie kanoników stanowiły, na mocy konkordatu, dotacje państwowe oraz dochody z inkorporowanego w 1928 roku do kapituły beneficjum w Kwieciszewie. Od 1945 roku kapituła nie posiada żadnego uposażenia.

Kolejna reorganizacja kapituły miała miejsce w okresie międzywojennym. Dzięki staraniom kard. Augusta Hlonda Stolica Apostolska ustanowiła w 1930 roku 3 prałatury (prepozyt, dziekan, kustosz). Liczba członków kapituły pozostała nadal ta sama – siedmiu. Następnej zmiany w strukturze kapituły dokonał kard. Stefan Wyszyński, który w 1957 roku powiększył liczbę kanoników gremialnych do dwunastu. Ostatni statut kapituły z 3 stycznia 1991 roku, zatwierdzony przez kard. Józefa Glempa, zlikwidował, zgodnie z normami nowego prawa kanonicznego, prałatury, a wprowadził następujące urzędy wybieralne co pięć lat: prepozyta (przewodniczącego), dziekana, kustosza, prokuratora i sekretarza. Według statutu do podstawowych zadań kapituły należy sprawowanie uroczystych czynności liturgicznych w bazylice katedralnej, dbałość o rozwój kultu św. Wojciecha, wypełnianie zadań ujętych statutami oraz zleconych przez arcybiskupa gnieźnieńskiego.